فرهنگیان پرس/ مرتضی سعیدیان*: پیدایش هنر عروسکی را به آغاز تمدن و حتی قبل از آن نسبت می دهند. در آنزمان که انسانهای اولیه نمی توانستند از زبان به‌عنوان یک وسیله ارتباطی استفاده کنند، کوشیدند که از بدن خود به همراه ماسک و اصوات نامشخص بهره بگیرند و بدین ترتیب هنرنمایش عروسکی متولد شد.
وقتی رئیس قبیله از شکار موفقیت آمیز خود باز می گشت و می خواست نحوه شکار کردن خود را برای مردان و زنان قبیله تعریف کند، پوست گاومیش یا پلنگی که شکار کرده بود را به تن یکی از افراد قبیله می کرد و نحوه شکار کردن را نمایش می داد.
کم کم پوست گاومیش یا پلنگ را از بدن انسان جدا کردند و با چوب یا نخ و ریسمان به حرکت بخشی آن می پرداختند و گاهی به‌عنوان نشان و سمبل قبیله نیز بکار برده می شد.
عروسک ابزاری نمایشی برای انتقال مفاهیم
در ایران و سایر تمدن ها در جهان، عروسک به‌عنوان یک ابزار نمایشی برای انتقال مفاهیم و موضوعات مختلف بکار برده می شد. گاهی عروسک ماهیت تقدسی پیدا می کرد و گاهی صرفا برای سرگرم کردن مردم مورد استفاده قرار می گرفت. در آسیا و اروپا، عروسک ها وارد فرهنگ عمومی مردم شد. از چین و ژاپن و اندونزی و هندوستان گرفته تا انگلستان و ایتالیا و آلمان و لهستان. تا اینکه در سال ۱۹۲۷ برای اولین بار اندیشه ی ایجاد یک سازمان بین المللی عروسکی مطرح شد و با نام «یونیما»(اتحادیه جهانی عروسکی) تا به امروز درحال فعالیت است که ایران نیز جزو این اتحادیه جهانی است.
امروزه در ایران و جهان، در دو بخش کودک و بزرگسال آثار هنری فراوانی با زمینه های فلسفی، علمی، سیاسی، اجتماعی و… توسط گروه ها و کمپانی ها نمایشی و فیلم‌سازی عروسکی تولید و اجرا می شود؛ اجراهایی که صرفا برای کودکان نیست. ماهیت عروسک به‌عنوان موجودی که می تواند جان بگیرد و بیانگر مفاهیم مختلف باشد؛ باعث شده است که تمام افراد از کودک تا بزرگسال را جذب دنیای خود کند. عروسک ها صرفا وسیله ای برای بازی و سرگرمی کودکان نیستند. گروه های مختلفی در جهان همچون گروه «نان و عروسک» به تولیداتی دست می زنند که برای مخاطبان بزرگسال است و با مضامینی سیاسی-اجتماعی.
در ایران نیز در سال ۱۳۵۰، دانشکده هنرهای دراماتیک، موفق به بازگشایی رشته نمایش عروسکی شد و اولین هنرآموزان هنر عروسکی ایران تحت تعلیمات «اسکار باتک» که اهل کشور چکسلواکی بود، به یادگیری این رشته پرداختند و امروزه رشته نمایش عروسکی تا مقطع کارشناسی ارشد در دانشگاه تهران و در سایر دانشگاه ها تا مقطع کارشناسی به جذب و پرورش دانشجویان می پردازند. خروجی این دانشگاه ها، هنرمندانی است که بارها در تولیدات نمایشی و تلویزیونی و سینمایی عروسکی، شاهد هنرنمایی آنان هستیم. این تولیدات نیز در دو بخش کودک و بزرگسال به جذب مخاطبان خود می پردازند. به‌عنوان مثال در جشنواره بین المللی تئاترعروسکی تهران مبارک، هم بخش تئاتر عروسکی بزرگسال داریم و هم بخش کودک. گاه در جشنواره با مخاطبانی مواجه می شویم که با کودکانشان به دیدن یک نمایش عروسکی بزرگسال آمده اند و بعد از اجرا اعتراض می کردند که برای کودکشان مناسب نبوده است.
نمایش عروسکی بزرگسال مغفول مانده است
متاسفانه تعریفی که در جامعه ما نسبت به هنر عروسکی نهادینه شده و حتما باید تلاش شود تا این نگرش و دیدگاه تغییر کند همین است که : «عروسک و نمایش عروسکی و بطور کلی هنر عروسکی، صرفا خاص کودکان نیست.» در عرصه تلویزیون و سینما نیز به همین شیوه عمل کرده ایم. «مدرسه موشها» برای کودکان ساخته شد؛ ولی مجموعه «کلاه قرمزی» صرفا برای کودکان نیست. «هادی و هدی» برای کودک ساخته شد؛ ولی «شبکه کوچک» و یا «شوخی شوخی» برای کودکان ساخته نشد و مخاطبانِ هدفشان نوجوانان و بزرگسالان بودند. نمونه جهانی تولیدات عروسکی هم به همین ترتیب است: سریال عروسکی «سِسِمی استریت» برای کودکان تولید و پخش می شود و فیلم و سریال «کریستال سیاه» برای نوجوان و بزرگسال و فیلم عروسکی «قتل در ساعت خوش» که دارای محدودیت ۱۸+ می باشد، فقط برای مخاطب بزرگسال تولید شدند.
کلیله و دمنه اثری برای بزرگسالان
با این مقدمه به سراغ سریال عروسکی «شهرک کلیله و دمنه» به کارگردانی مرضیه برومند می روم که جدیدترین تولید عروسکی در ایران است. سریالی که مخصوص کودکان نیست و مخاطب نوجوان و بزرگسال به‌عنوان مخاطبان اصلی این سریال خوش ساخت در نظر گرفته شده است.
آنچنان که می دانیم هر اثر هنری در ماهیت خود بدنبال ارتباط با جهان اطراف خود است. هنرمند با درک نشانه های محیط پیرامونش در پی دریافت معانی و مفاهیم مختلف در قالب محسوسات است تا بتواند این دریافت ها را در اثرش بگنجاند و سپس مواجهه مخاطب با اثر، دایره ی معنای اثر را کامل می کند.
مسائل اجتماعی از جمله مسائلی است که متاسفانه در کشورمان آنچنان که باید به آن نپرداخته ایم و بطور سطحی و خیلی مواقع با چشم پوشی از کنارش رد شده ایم؛ بدون آنکه در پی آگاهی سازی جامعه بربیاییم و همین عدم آموزش و تعلیم باعث شرایط اجتماعی ناهمگون در کشورمان شده است. شرایطی که روز به روز میل افراد جامعه ایرانی را به سمت غرب گرایی سوق داده و عدم توجه به فرهنگ و هنرمندانی که بدنبال انعکاس مسائل روز جامعه ی ما هستند، باعث می شود فرهنگ های نادرست مدام از شبکه ها و رسانه های غربی به‌عنوان الگو در جامعه ی ما انتخاب شوند. به همین دلیل تولیدات هنری ما باتوجه به شناخت اجتماعی ما می تواند به رشد اجتماعی جامعه کمک کند.
از «کلیله و دمنه» منشی تا «شهرک کلیله و دمنه» برومند
از زمانی که کلیله و دمنه به دست نصرالله منشی در ایران ترجمه شد تاکنون مقالات و کتابهای زیادی درمورد این اثر تعلیمی-اجتماعی نگاشته شده است. این اثر از همان زمان تاکنون مورد استقبال ایرانیان قرار گرفت. روایت ها و قصه هایی از زبان حیوانات که مهمترین اخلاقیات اجتماعی را به چالش می کشاند و به مخاطبانش عرضه می داشت. مدتی است که نام این اثر ادبی بیشتر از همیشه بر سر زبانها افتاده است که دلیلش تولید و پخش یک سریال عروسکی با نام «شهرک کلیله و دمنه» در شبکه نمایش خانگی است. البته محتوای سریال عروسکی شهرک کلیله و دمنه، ارتباط چندانی با اثر ادبی آن ندارد و صرفا به یک شهرک با ساکنان آن و همچنین یک مجتمع مسکونی با انواع حیوانات می پردازد که مالکانش کلیله و دمنه هستند.
آهویی به همراه همسرش، زمین و دشتشان را می فروشد تا آپارتمانی در شهرک کلیله و دمنه خریداری کند و زندگی بهتر و راحت تری داشته باشد. این سرآغاز داستانهای جذابی است که درطول سریال شاهد آن خواهیم بود.
انتخاب این عنوان در همان ابتدا، یک انتخاب هوشمندانه و فرهنگ ساز است برای تمام ادب دوستان در تمام سنین که ترغیب شوند و این اثر ادبی را بخوانند. اثری با جنبه های مختلف معنایی که می توانیم مابه ازای روایت های آنرا در جامعه بیابیم.
موفقیت شهرک کلیله و دمنه، انتخاب شیوه ی عروسکی برای تولید این اثر و اقتباس از آن است. البته این اقتباس تنها درعنوان آن است که البته ایده ی جالبی بوده برای طراحی یک شهرک، با انبوهی از حیوانات مختلف. این انتخاب از یکسو ما را به اثر ادبی کلیله و دمنه وصل می کند و از طرفی برای کارگردان و نویسنده بستری ایجاد می کند برای خلاقیت و آنچه اکنون در این سریال می بینیم؛ اثری با کیفیتی مثال زدنی در تولیدات عروسکی ایران.
در اینجا به مواردی اشاره می کنم که وجه تمایز اثر «شهرک کلیله و دمنه»، با آثار پیش از خود بوده است. مواردی خلاقانه و بسیار حرفه ای که علاوه بر جنبه ی سرگرم سازی فوق العاده ی خودش، بیشتر به یک دانشگاه شبیه است برای یادگیری و آشنایی با هنر عروسکی و قابلیت ها و توانایی های نمایشگران عروسکی ایران.
انعکاس ساختار اجتماعی کنونی جامعه در اثر
مرضیه برومند پس از تجربیات ارزنده عروسکی در تاریخ سینما و تلویزیون ایران، با سخت ترین و بزرگترین سریال عروسکی خودش و می توان گفت ایران مواجه بود. پس حرفه ای ترین تیم اجرایی برای این سریال انتخاب می شود. افرادی با سابقه ی هنری ارزشمند و دانشگاهی و با کوچکترین احتمال اشتباه در روند تولید اثر.
کوروش نریمانی از نویسندگان و اساتید مطرح دانشگاه در مقام نویسنده اثر قرار می گیرد. نویسنده و کارگردان توانای تئاتر که آثارش بارها و بارها در کشور و خارج از کشور به روی صحنه رفته است. حضور کوروش نریمانی، بار اصلی اقتباس از کلیله و دمنه و سپس بازآفرینی آن در جهان شهرک کلیله و دمنه را برعهده داشت.
شاهکار نریمانی، انعکاس ساختار اجتماعی کنونی جامعه در اثر است. محتوایی که بخوبی بدنبال ارتباط حداکثری با جامعه است. جامعه ای که خود را پشت ندیدن ها و نقاب ها پوشانده است و نریمانی در شخصیت پردازی ها و روابط بین شخصیت های سریال بخوبی توانسته است با دیالوگ ها و خودگویی ها، در پی گفتمانی اجتماعی با مخاطب برسد؛ گفتمانی که باید در رشد فرهنگی جامعه موثر باشد.
در اینجا ذکر این نکته ضروریست که وقتی با اثری مواجه هستیم که به مسائل اجتماعی روز می پردازد می بایست به انعکاس آنچه در جامعه می بینیم، بپردازد. مسائل اجتماعی نیز سرشار از هنجارها و ناهنجاری هاست و این مخاطب است تا خوب و بد، صحیح و ناصحیح را تشخیص دهد و به آن عمل کند.
نقطه قوت دیگر نریمانی در مقام نویسنده، تسلط بر دنیای فانتزی هنر عروسکی بوده است. بدون علم به این دنیای گسترده، نمی توان به متنی جذاب و درست با حداکثر ارتباط با مخاطب نوجوان و بزرگسال دست یافت. ما با شخصیت پردازی ها و دیالوگ های کاملا حرفه ای و حساب شده طرف هستیم و این نبوغ نریمانی را به‌عنوان نویسنده این اثر بزرگ برای ما بیشتر آشکار می کند؛ آن‌هم تنها بعد از دیدن چند قسمت از این اثر.
در مسیر سنت و مدرنیته
بعد از متن، مهمترین بخش تولید یک اثر عروسکی، «طراحی و سپس ساخت عروسک» است.
امیرحسین صدیق در مقام طراح عروسک بسیار هنرمندانه و خلاقانه توانسته است جهان زیبایی از شهرک کلیله و دمنه برای مخاطب بسازد. نوع طراحی علاوه براینکه مدرن و امروزیست؛ اما ما را به همان کلیله و دمنه نصرالله منشی وصل می کند. ما شاهد یک شیر و روباه در شهرک مدرن امروزی هستیم ولی می توانیم نسل های قبلی آنها را در کتاب کلیله و دمنه ببینیم و لمس کنیم.
این عامل به همراه آشناپذیر بودن طراحی شخصیت ها برای مخاطب امروز، یکی دیگر از موفقیت های این سریال به حساب می آید. البته در کنار طراحی های خاص آقای صدیق، سه هنرمند بینظیر عروسک ساز هم وجود داشتند که ادامه روند هر تولید عروسکی بستگی به سازندگان عروسک های آن دارد.
عروسک هایی زیبا، با جزئیاتی دقیق و با حرکتبخشی های روان که با دستان هنرمند استاد محمد اعلمی، بنفشه بدیعی و علی اعتصامی فر ساخته شدند، هرکدام برگ برنده ای برای این سریال هستند که باید به این هنرمندان افتخار کرد و بالید. همچنین باید تحسین کرد خانم نازی خاتمی، طراح لباس عروسک ها را که سهم بسزایی در شخصیت پردازی و زیبایی بصری عروسک ها برعهده داشتند.
بعد از مرحله مهم و حیاتی طراحی و ساخت عروسک، به مرحله حساس و دقیق عروسک گردانی(بازی دهی عروسک) می رسیم. جایی که حق هیچگونه اشتباه وجود ندارد. چون آنچه بر صفحه نمایش نقش می بندد، حرکت بجا و درست و منطقی و هماهنگ عروسک هاست.
بهترین و زیباترین عروسک‌ها در دستان کسانی که مهارت لازم و کافی در عروسک گردانی ندارند، تبدیل به حجمی بی روح و جان از پارچه و اسفنج می شوند.
تیم عروسک گردانی مجموعه شهرک کلیله و دمنه مثل تمامی بخش ها، از حرفه ای ترین ها تشکیل شده و با مشاهده تمام صحنه ها و پشت صحنه های این سریال می توان به قدرت و تسلط حرفه ای آنها پی برد. حرکت ها و آکسون ها بسیار بجا و درست و خلاقانه، اجرا می شوند.
حرکت اضافی و غیراصولی از عروسک‌ها نمی بینیم و در عروسک گردانی شاهد یک جهش کیفی خوب در این سریال هستیم. عروسکگردانها در یک تولید عروسکی مجبورند در شرایط سخت، عهده دار جانبخشی به عروسک‌ها باشند تا شخصیت ها برای مخاطب، باورپذیر باشند و آنها را به‌عنوان یک موجود زنده بپذیرند.
آنها باید مفهوم کار تیمی را بدانند تا بتوان در نهایت شاهد یک اثر کامل و بدون نقص باشیم. عروسک گردانان، بازیگران اصلی یک تولید عروسکی هستند که بدون آنها، اثری خلق نخواهد شد.
حال به سراغ جذاب ترین بخش می رویم. آنچه نبوغ کوروش نریمانی را در مقام نویسنده کامل می کند، صداپیشه های شخصیت هاست. تنوع شخصیت پردازی ها نیاز به تیمی خلاق و باتجربه برای صدای شخصیت ها داشت.
با نگاهی به تیم صداپیشگان این سریال، این احتمال را می توانستیم بدهیم که با شخصیت هایی جذاب و ماندگاری مواجه خواهیم شد و چه زیبا و هنرمندانه و با تسلط و تنوعی بینظیر، صداپیشگان این اثر توانسته اند فضای گفتمانی منحصربفردی خلق کنند.
هویت بخشی با گویش های محلی
استفاده از گویش ها و لهجه های مختلف، یکی دیگر از نقاط قوت این سریال محسوب می شود که تیم صداپیشگان بخوبی توانسته اند با تحلیل شخصیت های خود و انتخاب صدای مناسب، به عروسک ها هویت های اجتماعی ببخشند؛ هویت هایی که کاملا برای مخاطب، آشنا و در ارتباط دوسویه عروسک-مخاطب و در سطحی بالاتر یعنی اثر-مخاطب موفق عمل می کند.
طراحی صحنه در تولیدات عروسکی کاملا بر تمام حرکت عروسک‌ها، حرکت و راحتی عروسک گردانان، گفتار صداپیشگان و میزانسن های کارگردان موثر است. یک طراح صحنه ی عروسکی می بایست از قبل تمام حرکت های عروسک ها را پیش بینی کرده باشد.
باید تدابیر لازم برای نشستن، خوابیدن، ایستادن و راه رفتن عروسک گردانان را در نظر گرفته باشد.
امیر اثباتی، طراح صحنه مطرح سینمای ایران، عهده دار طراحی صحنه ی سریال شهرک کلیله و دمنه می شود. باتوجه به پیشینه امیر اثباتی در طراحی صحنه برای فیلم های مختلف در ژانرهای متفاوت، باز هم شاهد نبوغ ایشان در این سریال هستیم.
استفاده از فضای مدرن و سنتی در کنار هم رنگ‌بندی‌های درست و جذاب در فضاهای مختلف، ایجاد فضایی برای حرکت عروسک‌گردان، بهره‌گیری از آکسسوارها و لوازم صحنه، تنوع فضایی و باورپذیر برای مخاطب، هماهنگی میزانسن ها و حرکت عروسک ها با طراحی صحنه و … همگی جزو بارزترین عناصر موفقیت طراحی صحنه در این سریال به شمار می رود.
البته باید به تیم نورپردازی، تصویربرداری، تدوین و جلوه های ویژه بصری این اثر آفرین گفت که بدون آنها، این کیفیت به نهایت نمی رسید.
در بخش موسیقی نیز شاهد حضور دو هنرمند خلاق و حرفه ای هستیم. بهرام دهقانیار و بهزاد عمرانی که موسیقی اغلب کارهای خانم مرضیه برومند را برعهده داشتند. بهرام دهقانیار که در آلمان، تحصیلات موسیقی خود را به پایان رسانده است برای خیلی از سریال‌های تلویزیونی آهنگسازی کرده است.
علم و شناخت از مخاطب امروز و آهنگسازی برای فضای این سریال، نشان از تجربه های ارزنده ی این هنرمند موسیقی کشورمان دارد. البته در کنار دهقانیار، بهزاد عمرانی، خواننده خلاق و حرفه ای کشورمان نیز حضور دارد که باعث ارتقای بخش موسیقیایی این اثر شده است.
انعکاس خلاقانه مسائل اجتماعی مهم در اثر
و اما مرضیه برومند به‌عنوان کارگردان این اثر فاخر را می توان بزرگترین و ناب ترین عنصر این سریال دانست. کارگردانی با پیشینه قابل افتخار و موثر در سینما و تلویزیون ایران. کارگردانی که انتظار می رود و باید هر کارش از کار قبلی اش، در سطحی بالاتر و بهتر قرار گیرد. در همین چند قسمت شاهد خلاقیت ها و نوآوری های جدید در هنر عروسکی ایران بودیم.
انتخاب هوشمندانه کلیله و دمنه به‌عنوان منبع اقتباسی، انعکاس مسائل اجتماعی مهم در اثر، طراحی عروسک‌ها، شخصیت پردازی ها، انتخاب صداپیشگان، میزانس های سخت و منحصربه‌فرد، انتخاب زاویه دوربین های مناسب، دقت و حساسیت بالا بر حرکت عروسک ها، مدیریت حرفه ای یک گروه بزرگ و مهمتر از همه، خلق اثری بدیع و نو، هم‌طراز و حتی بالاتر از نمونه های خارجی؛ آن‌هم با امکانات روز تولید یک سریال عروسکی در ایران، از شاخصه های موفقیت شهرک کلیله و دمنه است و تمام ایرانیان باید به بودن همچنین هنرمند توانا، حرفه ای و دغدغه مند افتخار کنند.
هنرمندی که اثری می آفریند که همگان را مجذوب خود می کند؛ آن‌هم در مقابل غول‌ها و کمپانی های بزرگ فیلم‌سازی جهانی.
باید و باید قدر این گوهر بی همتا و هنرمندان مولف و تاثیرگذار بر جامعه را دانست و همچنین باید قدر دانست حضور افرادی همچون مصطفی احمدی که در بخش خصوصی عهده دار تهیه کنندگی یک سریال عروسکی فاخر و پیشرو بودند.
در پایان باید اذعان کنم که این سریال، یک دانشگاه است. یک دانشگاه با انبوهی از آموزه های علمی و هنری ارزشمند و امیدبخش برای هنر عروسکی ایران. دانشگاهی با مدیریت مرضیه برومند و اساتیدی که در بخش های مختلف این اثر به هنرنمایی پرداخته اند و اثری آفریدند که تاثیرگذار و جاودان خواهد ماند.
*مرتضی سعیدیان: عضو انجمن نمایشگران عروسکی ایران
مطالب مرتبط:
